راز و نیاز توحیدی

 گفت بیزارم: برگرفته از قرآن کریم است:« قالَ رَبِّ إِنِّی أَعُوذُ بِکَ أَنْ أَسْئَلَکَ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ»: گفت پروردگارم من به تو پناه مى‏برم از اینکه از تو چیزى خواهم که آن را نمى‏دانم.[1]

مات شدن: کنایه از فانى شدن. در حق تسلیم گردیدن.

عائل: درویش، نیازمند.

مُغتَذِى: خوراک، خورنده. کنایه از آن که من از خود هیچ ندارم و از هر جهت به تو نیازمندم و بى‏واسطه از فیض تو بهره‏مندم.

حائل: مانع.

مُتَّصل نه...: چنان که در سخنان امیر مؤمنان (ع) است: مَعَ کُلِّ شَى‏ءٍ لا بِمُقارَنَةٍ وَ غَیرُ کُلِّ شَى‏ءٍ لا بِمُزایَلَةٍ.[2]

اِعتلال: علّت. (علتى تو را به وجود نیاورده است. تو معلول نیستى).

در کنار فکرت نگنجیدن: اشاره است به فرموده‏ى على (ع): «الّذى لا یُدرِکُهُ بُعدُ الهِمَمِ وَ لا یَنَالُهُ غَوصُ الفِطَنِ.»[3]

          چار طبع و علّت اُولى نیَم             در تصرّف دائما من باقیَم‏

          کار من بى‏علّت است و مستقیم             هست تقدیرم نه علّت اى سقیم‏

1626-                      1625 / د /2

 ( 1338) عرض کرد بار الها جز از ذات تو هر چه هست بیزارم آرى کسى که مات و حیران تو باشد بیگانه نیست‏.( 1339) تو خود مى‏دانى که من با تو چگونه‏ام من با تو همان طورم که چمن با باران آن حال را دارد. ( 1340) از تو زنده بوده و شادى و غمم از تو است محتاج توام و غذاى روح و جسم من بلا واسطه از تو مى‏رسد. ( 1341) بنده تو نه از تو جدا و نه بتو پیوسته بلکه بر اثر کمال بى‏چون و چگونه بوده و بى‏علت است‏. ( 1342) اى آن که داراى تمام صفات نیکو هستى ما ماهیانیم و تو دریاى حیات و با لطف تو زنده هستیم‏. ( 1343) تو در تصور و فکرت نمى‏گنجى و چون علت قرین معلول نیستى‏.

مولانا در گذرگاه قصهْ نوح، راز و نیاز توحیدی دارد و می‏گوید: خداوندا از غیر تو بیزارم، هرکه در وجود تو فانی شود، غیر تو نیست و از حجاب غیر خلاص شود. خداوندا تو می‌دانی که من با تو چگونه‌ام. بیست برابر رابطهْ باران با چمن. اگر باران نبارد، چمن زوال می‏پذیرد، تو نیز مایهْ دوام و بقای موجوداتی. من هم‌چون بینوایی هستم که از تو زنده و شادمانم و بی‌واسطه از تو غذا می‏گیرم و نشوونما می‏کنم. ای کمال محض! نه به تو پیوسته ام و نه از تو گسسته، بلکه ارتباط من با تو بدون کیفیت و چگونگی و علت و معلول است. اشاره است به کلام مولا علی(ع): «مع کل شیء لابمقارنه وغیر کل شیء لابمزایلة؛ خدا با همه اشیاء هست، ولی نه به طور مقارن و غیر از همهْ آنهاست، اما نه به صورت جدایی میان اشیاء».

کیفیت این پیوند چنان است که با کلمه‌هایی مانند «متصل» یا «منفصل» و با چرایی‏ها و چگونگی‌های این عالم نام‌گذاری آن ممکن نیست. محبت و عشق من فوق کشش‌های طبیعی و مادی است، واصلانِ به حق در دریای حق و از لطف او زنده‌اند. ما هم‌چون ماهی هستیم و تو دریای حیات. ای که صفات نیک داری ما به لطف تو زنده ایم. خداوندا تو در حیطهْ فکر نمی‏گنجی، تو مانند علت، قرین و هم‌سنخ معلول نیستی.